Kateksis (Yatırım, Enerji Yükü) Nedir?

Kateksis [cathexis], bir düşüncenin, duygunun, arzunun, anının, fantezinin ya da bir kişinin zihinsel temsiline yatırılan belli bir miktar ruhsal enerjiyi ifade eder. Kateksis terimi, aynı zamanda belirli bir zihinsel içeriğe ya da etkinliğe yönelik ilgi, dikkat ya da duygusal yatırımın görece yoğunluğu anlamında da kullanılmıştır. Kateksis sözcüğü, Freud’un Almanca Besetzung (kelime anlamıyla “bir şeyin üzerine oturan şey”) terimini İngilizceye çeviren Strachey tarafından literatüre kazandırılmıştır. Freud, Besetzung terimini hiçbir zaman kesin biçimde tanımlamamış olsa da, artma, azalma, yer değiştirme ve boşalım kapasitesine sahip bir zihinsel enerjinin özelliklerini açıklamak için kullanmıştır. Freud’un görüşüne göre, kateksislerdeki ruhsal enerji miktarı artırılabilir (hypercathexis [hiperkateksis]), azaltılabilir (hypocathexis [hipokateksis]), geri çekilebilir (decathexis [dekateksis]), nesne temsillerine yöneltilerek libidinal ve/veya saldırgan enerjilerle yüklü hale getirilebilir (nesne kateksisi [object cathexis]) ya da kendilik temsillerine yöneltilerek narsisistik içerikli hale getirilebilir (narsisistik kateksis [narcissistic cathexis]). Bilinçöncesi zihinsel süreçler, dikkat yoluyla yoğunlaştırılmış enerjiyle yüklendiklerinde bilinç düzeyine ulaşabilir (dikkat kateksisi [attention cathexis]) ya da karşı koyma mobilize edilerek bastırma ve/veya uzlaşma biçimleri oluşturabilir (karşıkateksis [countercathexis] ya da antikateksis [anticathexis]). Ruhsal enerjiler, boşalıma ulaşma baskısı altında kolaylıkla ve geniş ölçekte yer değiştirebilir; bu duruma serbest kateksis [free cathexis] denir. Buna karşılık, enerji başka bir kişiye, bir düşünceye, duygulanıma, anıya, fanteziye ya da ruhsal bir yapıya daha sıkı biçimde bağlanabilir ve bu da anlık boşalma baskısını sınırlayabilir ya da engelleyebilir; bu duruma ise bağlı kateksis [bound cathexis] adı verilir.

Freud, kateksis terimini ilk kez “Histeri Üzerine Çalışmalar’da” [Studies on Hysteria] (Breuer ve Freud, 1893/1895) kullanmış olsa da, bu kavramın temelindeki fikir çok daha önce, 1888 yılında sinir sisteminde “sinir sistemindeki uyarılabilirliğin yer değiştirmesi”ne yapılan bir atıfta (Freud, 1888b) dile getirilmişti. Freud erken dönem çalışmalarında kateksisi bütünüyle fizyolojik bir kavram olarak ele almıştır; örneğin, sinirsel temelli “Bilimsel Bir Psikoloji Projesi [Project for a Scientific Psychology]” (1895b) adlı çalışmasında, “belirli bir nicelikte enerjiyle dolu olan katektik nöron” fikrini öne sürmüştür. 1900 yılına gelindiğinde Freud, zihinsel etkinliği harekete geçiren güç olarak adlandırdığı “psişik enerji [psychical energy]” kavramından giderek daha fazla söz etmeye başlamış ve kateksisi, bu enerjinin belirli zihinsel ürünlere ya da yapılara yatırılması ya da depolanması olarak tanımlamıştır (1900). 1905 yılında Freud (1905b), kateksis teriminin psikolojik anlam dışında kullanılmasını reddetmiştir. Dürtü kuramının [drive theory] gelişimiyle birlikte, kateksiste yer alan enerji, öncelikle libidinal [libidinal], daha sonra ise saldırgan [aggressive] dürtülerden kaynaklanan bir güç olarak kavramsallaştırılmıştır.

Kateksis terimi, zihinsel etkinliğin, ruhsal enerjinin yer değiştirmeleri üzerinden ekonomik bir yaklaşımla anlaşılabileceği yönündeki Freudcu kuramsal varsayıma dayanır. Ancak daha yakın tarihli literatürde, bu ekonomik bakış açısının değeri sorgulanmış ve pek çok analist için önemini yitirmiştir. Bu nedenle, kateksis ve onun türevleri gibi sözcüklere, güncel psikanalitik literatürde artık çok daha seyrek rastlanmaktadır (Holt, 1962). Bu terim, artık çoğunlukla enerjiyle ilişkili bir anlam ima etmeksizin, bir düşünceye, duygulanıma ya da kişiye yapılan duygusal yatırımın derecesini belirtmek için gündelik bir şekilde kullanılmaya devam etmektedir. Gerçekten de, Freud’un enerji kuramının ayrıntılarına yönelik kapsamlı eleştirilere rağmen, psikanalitik zihin anlayışı, tüm yaşantılarımızın belli bir göreli yoğunluk duygusuyla birlikte seyrettiğinin ve bu yoğunluğun bir ölçüde aktarılabilir olduğunun bilincini içerir.