Kişilik bozukluğu nedir? Kişilik bozuklukları nelerdir?

Kişilik bozukluğu (personality disorder), derinlere kök salmış, kişinin genel yaşamsal (mesleki-sosyal) işleyişinde bozulma veya ruhsal yapısında bunaltı yaratacak kadar ağır olan uyumsuz, katı bir ilişki kurma, algılama, davranma ve düşünme yapısıyla tanımlanan ve genel kişilik gelişimindeki bozukluklara bağlanan çeşitli davranış bozukluklarının ortak adıdır.

Nevroz, psikoz, kaygı bozukluğu, duygusal rahatsızlıklar gibi rahatsızlıklardan ayrı değerlendirilen kişilik bozuklukları, genellikle ergenlikte veya daha erken dönemlerde kendini göstermeye başlar, erişkinlik dönemi boyunca sürer ve yaşla birlikte belirginliği azalır.

DSM kategorilerinde bu bozukluklar arasında, paranoid, şizoid, şizotipik [şizotipal], histriyonik, narsistik [narsisistik], antisosyal, sınırdaki [borderline], saplantılı-zorlanımlı [obsesif-kompulsif], bağımlı, kaçınmacı, pasif-saldırgan kişilik bozukluğu [Bu, DSM-V’te yer almamaktadır.] sayılabilir.

Kaynak: Bilim ve Sanat Yayınları. (2005). Kişilik bozukluğu. İçinde Psikoloji sözlüğü. (3. baskı, s. 451).

Kişilik bozukluğu belirtileri nelerdir?

DSM-5 (Ruhsal bozuklukların tanısal ve istatistiksel el kitabı, 5. versiyon)‘te listelenen genel kişilik bozukluğu tanı ölçütleri şunlardır:

A) Kişinin içinde yaşadığı kültürün beklentilerinden belirgin olarak sapan, süregiden bir içsel yaşantı ve davranış örüntüsü. Bu örüntü, aşağıdakilerden iki (ya da daha çok) alanda kendini gösterir:

1. Biliş (kendini, diğer insanları ve olayları algılama ve yorumlama yolları).
2. Duygulanım (duygusal tepkilerin aralığı, yoğunluğu, değişkenliği ve uygunluğu).
3. Kişilerarası işlevsellik.
4. Dürtü denetimi.

B) Süregiden, esneklikten yoksun bu örüntü, çok değişik kişisel ve toplumsal durumları kapsar.

C) Süregiden bu örüntü, klinik açıdan belirgin sıkıntıya ya da toplumsal, işle ilgili alanlarda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşmeye yol açar.

D) Bu örüntü kalıcı ve uzun sürelidir ve başlangıcı en azından ergenlik ya da erken erişkinlik dönemine uzanır.

E) Süregiden bu örüntü, başka bir ruhsal bozukluğun bir görünümü olarak ya da başka bir ruhsal bozukluğun bir sonucu olarak daha iyi açıklanamaz.

F) Süregiden bu örüntü, bir maddenin (ör. kötüye kullanılabilir bir madde, bir ilaç) ya da başka bir sağlık durumunun (örn. başı çarpma) fizyolojiyle ilgili etkilerine bağlanamaz.

Bende kişilik bozukluğu var mı?

Şayet kendinizde veya bir başkasında kişilik bozukluğu olup olmadığını merak ediyorsanız, aşağıda paylaşacağım mini rehber size ipucu sunabilir. Unutmayın ki, burada okuyacaklarınız sadece bilgilendirme amaçlıdır, tanı ve tedavi amaçlı değil.

İnsanlar kendi yaşamlarına şöyle bir bakınca, ergenlik dönemlerinde başlayan ve daha sonra birçok kişisel ve toplumsal durumda ortaya çıkan birtakım davranış örüntüleri (özgül düşünceler, duygusal durumlar ve davranışlar) bulabilirler. Kendi yaşamınızı düşününce, arkadaşlarınızla ya da ailenizle, işyerinde ya da başka ortamlarda önemli birtakım sorunlara yol açmış olan birtakım örüntülerinizi tanımlayabilir misiniz?

Yanıtınız evet ise:

Ergenlik yıllarında başlayan bu özgül davranış örüntülerini düşündüğünüzde, kendinizi ya da başkalarını algılama biçiminizde, uyarıcı ya da güç koşullara duygusal tepki gösterme biçiminizde, insanlarla etkileşim biçiminizde ya da isteklerinizi ve dürtülerinizi denetim altında tutma yeterliğinizde süregiden birtakım örüntüler görebiliyor musunuz?

Yanıtınız evet ise:

Kendi yaşamınıza baktığınızda, sözünü edeceğim bir ya da birçok tutumunuzun zamanla oldukça süreklilik gösterdiğini görebiliyor musunuz?

• Başkalarına güvenmeme ve onların aşağılık olduğundan kuşkulanma

• Yakın ilişkilerden kopuk olduğu duyumu ve çok duygu göstermemeyi yeğleme

• Yakın ilişkilerden rahatsızlık duyma ve birçok insanın olağandışı ya da uçuk olarak değerlendirdiği etkinlikleri yeğleme

• İnsanları nasıl etkileyeceğini düşünmeden başkalarının haklarını umursamama

• Kendisinin, duygusal durumunun ve ilişkilerinin sürekli değişmesi

• Başkalarından daha duygusal olma ve başkalarından daha çok ilgi çekme isteme

• Başkalarından daha çok şey başardığı duyumu ya da daha çok şey hak ettiğini düşünme

• Kendini daha aşağıda hissettiği için insanlardan kaçma ya da başkalarının kendisini eleştireceği ya da dışlayacağı korkusunu duyma

• Başkalarına boyun eğme ve onlara askıntı olma derecesinde başkalarının kendisine bakmasını isteme ve sürekli kendisinden ayrılacağından korkma

• Her şeyin yerli yerinde, mükemmel ya da denetim altında olmasına odaklanma

Yukarıdaki maddelere verdiğiniz cevaplara paralel bir şekilde, aşağıdaki yönergeye dikkat edebilirsiniz:

• Başkalarına güvenmeme ve onlardan kuşkulanma baskınsa kuşkucu (paranoid) kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.

• Yakın ilişkilerden rahatsızlık duyma ve uçuk davranışlar baskınsa şizotürü (şizotipal) kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.

• Başkalarının haklarını umursamama baskınsa toplumdışı (antisosyal) kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.

• İlişkilerinde, benlik algısında ve duygulanımında tutarsızlık baskınsa sınırda (borderline) kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.

• Aşırı duygusallık ve ilgi çekme arayışı baskınsa histriyonik kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.

• Büyükleneme ve aşırı ölçüde beğenilme isteği baskınsa özsever (narsisistik) kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.

• Toplumsal kısıtlılıklar ve aşağılık duyguları baskınsa çekingen kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.

• Başkalarının kendisine bakmasını isteme baskınsa bağımlı kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.

• Her şeyin yerli yerinde, mükemmel ya da denetim altında olmasına odaklanmayla uğraşıp durma baskınsa takıntılı zorlantılı (obsesif-kompulsif) kişilik bozukluğu tanı ölçütleriyle ilerleyin.¹