Gerçeklik Testi (Gerçeği Değerlendirme Yetisi) Nedir?

Gerçeklik testi/ gerçeği değerlendirme yetisi (reality testing) psikiyatrik muayenede ve psikoterapi değerlendirmesinde dikkat edilen kavramlardan biridir. Kavram, psikiyatrik muayenede, düşünce muayenesi kategorisinde ele alınır. Bu içerikte, kavrama dair, literatürden bazı alıntıları paylaşıyorum.

Giriş

Gerçeklik ile olan ilişkimiz, onu nasıl gördüğümüz, değerlendirdiğimiz psikiyatri ve psikoterapi uygulamaları açısından son derece önemli bir meseledir. Gerçeklik testi (gerçeği değerlendirme yetisi) de, psikiyatrik bozuklukların tespitinde kullanılan ölçütlerden biridir. Gerçeklikle olan ilişkimiz, psikoz-borderline-nevroz yelpazesinde nerede durduğumuza işaret eder aynı zamanda. Bir basitleştirme olarak, psikozu ağır bozukluk, nevrozu görece hafif bozukluk ve borderlineı da bu ikisi arasında bir yer olarak düşünebiliriz.

Gerçeklik nedir?

Bu başlık altında, gerçeklik, nesnel gerçeklik, öznel gerçeklik kavramlarının psikoloji sözlüğündeki karşılıklarını paylaşıyorum. Söz konusu karşılıklar, gerçeklik testi kavramını anlamamıza yardımcı olur diye düşünüyorum.

Gerçeklik (reality)

Kişinin dış dünyada gerçek olduğuna inandığı her şey. Bu tanıma göre, tanrı, ruhlar, cinler, hayaletler, büyü, halüsinasyonlar vb. gerçekliğin bir parçasıdır (öznel gerçeklik).

Yanılsamada, hayalde değil, fiilen, olgusal olarak var olan (nesnel gerçeklik).

Psikanalizde, düşüncelerden, duygulardan, fantezilerden vb. oluşan iç dünyanın tersine, çevre veya dış dünya.¹

Nesnel gerçeklik (objective reality)

Klasik tanımıyla, gözlenebilen, ölçülebilen ve test edilebilen fiziksel nesnelerden, olaylardan ve güçlerden oluşan dış dünya. Tanımı bu kadar basit olsa da hem felsefede hem de psikolojide bu tanımın içini doldurmak o kadar kolay değildir. Örneğin modernlik öncesi felsefede gerçekliğin kalıcılığı, hatta varlığı sıklıkla reddedilir. Modern bilim nesnel bir gerçekliğin bulunduğunu varsayar, ancak tam olarak bilinebileceğine inanmaz. Postmodern bilim felsefesinde ise doğal olarak var olan nesnel gerçekliğin yanı sıra, insanların kullandığı dille, araştırma yöntemleriyle, ideolojiyle vb. yoluyla bu tür gerçeklikler kurgulanabileceği savunulur. Böylece örneğin bir grubun, ulusun, dini örgütlenmenin gerçekliği de, bir ağacın, atomun vb. gerçekliği ile aynı kefede değerlendirilir.²

Nesnel gerçekliği şöyle örneklendirebiliriz: Güneş doğudan doğup batıdan batar, yağmur ıslatır, ateş yakar, su 100 C⁰‘de buharlaşır, Ahmet’in boyu 186 cm’dir, resmi kayıtlarda beni Ali’nin kızı Ayşe’nin doğurduğu yazıyor vb.

Üstteki örneklerde, meselenin anlaşılır olması için, son örneğin önemli olduğunu düşünüyorum. Beni Ayşe’nin doğurması, nesnel bir gerçeklik olabileceği gibi, benim inandığım bir şey de olabilir; Ayşe beni evlatlık almıştır ve bu durumu benden gizlemiştir. Ben, annemin Ayşe olduğu bilgisiyle yaşarım, ona inanırım, ve bundan çok emin olabilirim. Oysa, nesnel gerçeklik öyle olmayabilir.

Öznel gerçeklik (subjective reality)

Dışarıda, kişinin algısından veya yaşantısından bağımsız bir varlığı bulunan nesnel gerçeklikten farklı olarak, her insanın kendi algıları, beklentileri, yanılsamaları vb. temelinde öznel olarak kurguladığı gerçeklik.³

Öznel gerçekliği, iç dünyamızda olan bitenler olarak düşünebiliriz. Benim gerçekliğimde, evimin binasından çıkarken gördüğüm adam, az önce benim karımla birlikte olmuş olabilir. Oysa o adam, nesnel gerçeklikte, alt kattaki komşuma siparişini getiren bir kargocu olabilir.

Gerçekliği değerlendirme yetisi (gerçeklik testi) nedir?

Bu başlık altında, gerçeklik testi (gerçeği değerlendirme yetisi) kavramının sözlük karşılıklarını paylaşıyorum. İngilizce reality testing, Türkçede, gerçeklik testi, gerçeklik sınaması, gerçeği değerlendirme yetisi gibi ifadelerle karşılık buluyor.

Gerçeklik testi (reality testing): Psikanalizde, kişinin duyu izlenimlerini nesnel bir şekilde değerlendirerek öznel izlenimlerle dış, nesnel gerçekliği, fantezi ile gerçeği birbirinden ayırt etmesini ve böylece dış dünyanın gereklerine göre hareket etmesini mümkün kılan ego işlevleri. Gerçeklik testinin zayıflaması veya ortadan kalkması, yani inkar veya yansıtma gibi [savunma mekanizmaları] süreçlerle gerçekliğin çarpıtılması, psikozdaki temel etkenlerden birisi olarak kabul edilir.⁴

Reality testing – gerçeklik testi / gerçeklik sınaması: biyolojik, psikolojik, sosyal ve çevresel gerçekler ve zorunluluklar karşısında kişinin kendi sınırlarını belirlemesi ve değerlendirmesi. Kişinin kendisi ve diğerleri açısından hayal ve gerçek ayrımı yapmasını sağlar. Gerçeklik testinde bozukluk psikozun temel ölçütüdür.⁵

Gerçeği değerlendirme yetisi (reality testing): Bireyin kafasında (yani düşüncelerinde, duygularında, isteklerinde, düşlerinde) olup bitenlerle dıştaki olgular arasında ayırım yapabilmesidir. Neyin düşünce, neyin eylem ve olay; neyin düşlem, neyin olgu olduğunu ayırt edebilmektir. Çocukluk çağında zihindeki istekler gerçek gibi algılanır. Örneğin babası ile güreşen, ondan daha güçlü olmayı isteyen dört yaşındaki bir çocuk kendisini gerçekten çok güçlü algılar, babanın yenilme oyununu değerlendiremez. Zamanla çocuk, kafasındaki istekler, korlular ve düşüncelerle dış dünyadaki olup bitenleri ayırt edebilme yetisini kazanır. Herkes zengin, güzel, güçlü olma düşleri kurabilir. Fakat çıkıp “ben en güzelim, herkes bana aşık; ben çok güçlüyüm, bana kurşun işlemez, dünyayı yöneteceğim” derse kendi aşırı isteklerinin ve düşlerinin zihninde bulunan düşünceler, duygular olduğunu ayırt edemez duruma gelmiştir. Yani gerçeği değerlendirme yetisi bozulmuştur. Varsanıların, sanrıların, gerçek-dışı yaşantıların tanımlanması bu yetinin bozukluğunu gösterir. Gerçeği değerlendirme algı ya da düşünce alanında bozulabilir; ortaya sanrı ve varsanılar çıkar. Gerçeği değerlendirmenin bozulması durumlarına ruh hekimliğinde psikoz adı verilir.⁶

Gerçeği değerlendirme, kişinin kendisi ve yer aldığı çevresi içinde uyum sağlarken ne ölçüde gerçeklere dayandığını gösterir. Kuşkusuz sözü edilen gerçeklik, o kişinin içinde yer aldığı toplum kadar, geldiği kültür, aldığı eğitim açılarından belirli özellikleri taşımakta olan gerçekliktir. Ayrıca deneylerin kanıtladığı, bilimsel açıklamalara dayanan, herkesçe kabul edilen değişmez ve evrensel olan gerçekleri de (doğal) hatırda tutmalıyız. Örneğin, suyun 100 C⁰‘de buharlaşması ülkeden ülkeye değişmezken, ananasın kabuğu soyularak yenmesi gereken bir meyve olduğu şeklindeki özellik ananasın yetişmediği yerde herhangi bir gerçeklik ifadesi taşımaz.⁴

Muayenesi: Gerçeği değerlendirme yetisi gerek duygusal zorların gerekse beyin hasarına bağlı olarak bozulabilir. Öykülemede hastanın anlatımı bazen soruya yer bırakmaz: Örneğin peygamber sülalesinin kendi hatası yüzünden öldüğünü söyleyen ya da dünyadaki tüm istihbarat örgütlerinin peşinde olduğunu söyleyen kişide gerçek dışı düşüncenin hemen farkına varırız. Gerçeği değerlendirmede en uygun araçlardan biri de, hastanın hastanede bulunuşunu, doktora başvurma nedenini açıklama biçimidir. Böyle bir olayı, hastalıktan başka nedenlerle açıklamaya çalışması hasta hakkında yeterli bilgi verir. Ayrıca yaşamına ait kesitler verirken olayları anlatımı gerçekle ne ölçüde bağ kurabildiğinin kanıtı olabilir.⁷

Referanslar

¹Bilim ve Sanat Yayınları. (2005). Gerçeklik. İçinde Psikoloji sözlüğü. (3. baskı, s. 323).

²Bilim ve Sanat Yayınları. (2005). Nesnel gerçeklik. İçinde Psikoloji sözlüğü. (3. baskı, s. 527).

³Bilim ve Sanat Yayınları. (2005). Öznel gerçeklik. İçinde Psikoloji sözlüğü. (3. baskı, s. 579).

⁴Bilim ve Sanat Yayınları. (2005). Gerçeklik testi. İçinde Psikoloji sözlüğü. (3. baskı, s. 323).

⁵Karakaş, S. (2017). Prof. Dr. Sirel Karakaş Psikoloji Sözlüğü: Bilgisayar Programı ve Veritabanı – www.psikolojisozlugu.com (sürüm: 5.1.0 / 2021)

⁶Öztürk, O. & Uluşahin, A. (2016). Ruh sağlığı ve bozuklukları. Nobel Tıp Kitabevleri

⁷Doğan, B. Y. (2014). Ruh hekiminin klinik eğitiminde hasta-hekim ilişkisi. Kurgu Kültür Merkezi Yayınları.